دکتر صدیقه ببران: صدا و سیما در حفظ مخاطب موفق نیست

در دنیای امروز، ارتباطات شکل دیگری پیدا کرده و رسانه دیگر متعلق به یک گروه خاص و یا طرز تفکر مخصوص نیست. بلکه می‎توان گفت امروزه تمام تفکرات و گروه‎ها برای خود صاحب رسانه هستند.

با توجه به زندگی در دنیای معاصر و زمان حال، ادوار تاریخی بشر بر مبنای نوع ارتباط و تحول ابزار ارتباط بشری به سه مرحله تقسیم می‎شود. مرحله اول نقل سینه به سینه است، مرحله دوم ارتباط کتبی است و مرحله سوم که امروز شاهد آن هستیم ارتباط الکترونیک است.

در این میان نکته دیگری باید مورد توجه قرار بگیرد و آنهم کم رنگ شدن سانسور است. نمی‎توان منکر وجود سانسور در سرار جهان شد و ادعا کرد این امر در برخی از کشور‎ها وجود ندارد. باید دانست در برخی مواقع بنا به مصلحت و خیر خواهی جوامع سانسور اتفاق می‎افتد. اما این کم رنگ شدن بدان معناست که با پدیده‎ای به نام شهروند خبرنگاری چیزی از چشم جامعه پنهان نخواهد ماند و همه چیز را همه کس دانند.

همچنین باید به وجود پلتفرم‎ها و نرم افزارهایی اشاره کرد که انحصار تلویزیون، رادیو و امثال آن را شکستند. در دنیای امروز به سبب بهبود کیفیت زندگی انسان، می‏توان گفت اکثریت مردم دنیا از حداقل سواد بهره‎مند هستند و همین کافیست تا هرکس با اندک سوادی و داشتن ایده جدیدی تصمیم به راه انداختن رسانه خود بگیرد تا این انحصار شکسته شود. البته بیشتر پلتفرم‎هایی که می‎توانند در این مسیر مورد استفاده قرار بگیرند در کشور ما فیلترند و مردم با استفاده از فیلترشکن به آن‎ها وارد می‎شوند اما با این حال می‎توان گفت این انحصار در ایران هم تقریبا شکسته شده و مردم به استقبال ایده‎های جدید می‎روند.

اما دلیل استقبال گسترده مردم از برنامه‎‏هایی که در فضایی به غیر از صدا و سیما، رسانه ملی پخش می‎شود چیست؟ بی‌شک یکی از اثرگذار‌ترین عوامل، سیاست‎های خود صدا و سیماست. به نظر می‎رسد صدا و سیما با عملکرد گزینشی خود که از مدت‎ها پیش شروع شده است سعی در حذف سایر تفکر‌ها و جا انداختن سلیقه و انتخاب خود در بین مردم دارد.

کافیست نگاهی به مجری‎های دیروز و امروز صدا و سیما بیاندازیم تا متوجه بحرانی که پدید آمده بشویم. این روزها برخی از مجریان سابق سازمان صدا و سیما پس از جدا شدن از این سازمان هرکدام برای خود رسانه‎ای به راه انداخته‎اند جالب اینجاست که موفق شدند مخاطبان خاص خود را پیدا کنند.

صدا وسیما در این سال‎ها با برخی از هنرمندان و مجریان خود به دلایل مختلف به مشکل خورد که در نتیجه این اختلاف‎ها به حذف آن‎ها از رسانه ملی انجامید.

جدا از این مسائل، امروزه در فضای مجازی این جوانان با تفکرات مختلف هستند که ابتکار عمل را در دست گرفته‎اند و باید گفت صدا وسیما در گیر یک جنگ داخلی با اینگونه تفکرات جدید شده است. البته ساخت برنامه‎ها و تولید محتوا‎های پلتفرم‎ها و فضای مجازی نیاز به بررسی جداگانه دارد اما می‎توان به قوانین موجود در کشور اشاره کرد که بسیاری از این محتوا‎های تولید با آن مغایر است.

در این بین نکته‌ای از اهمیت ویژه‎ای برخوردار است و آن سخنانی از رهبر انقلاب است که در دیدار با شاعران امسال مطرح شد. ایشان در این دیدار فرمودند:« بیش از آنچه که موشک و پهپاد و هواپیما و ابزارهای جنگی و اینها تاثیر بگذارند در عقب‌راندن دشمن، رسانه‌ها هستند که تاثیر میگذارند و دلها را تحت تاثیر قرار میدهند، ذهنها را تحت تاثیر قرار میدهند. جنگ، جنگ رسانه‌ای است.»

رسانه‎های ایران پیش از اینکه بخواهند وارد جنگ در عرصه جهانی شوند، باید از پس جنگ داخلی پدید آمده برآیند، در این جنگ ایده‎ها و تفکرات جدید علیه شیوه‎های سنتی رسانه دست به یورش زدند وتا حدودی هم موفق بودند.

صدا وسیما به عنوان یک رسانه ملی شناخته می‎شود و انتظاری که از آن وجود دارد، فراجناحی عمل کردن آن است. با این حال این رسانه‎ در این سال‎های گذشته برخلاف انتظاری که از آن می‎رود عمل کرد. تداوم این روند سودی برای رسانه داخلی نداشته و نخواهد داشت بلکه باعث ضعیف‎تر شدن و پایین آمدن اعتبار آن نزد مردم می‎شود.

بی توجهی به نظر مردم، داشتن نگاه یک طرفه و... می‎تواند از عمده دلایلی باشد که باعث کاهش مخاطبان صدا و سیما می‎شود.

اگر به نظرسنجی‎های منتشر شده در ماه‎های پایانی سال 1402 نگاه کنیم متوجه می‎شویم که نگرانی‌های هنرمندان و کارشناسان برای جذب مخاطب در رسانه ملی بی‌راه نبوده است. تعداد مخاطبان برنامه‌های تلویزیونی هر روز رو به کاهش است و این ماجرا چندان به نفع رسانه‌ای، چون صداوسیما نیست. با این حال عده‎ای بر این باورند که با تزریق پول و در نظر گرفتن بودجه کلان برای این سازمان می‎توانند جلوی ریزش مخاطب صدا و سیما را بگیرند، غافل از اینکه امروزه خود رسانه‎ها با استفاده از کارکرد خود برای خود درآمد زایی می‎کنند.

صدا و سیما، برای مدت زمان زیادی حمایت تمام و کمال مردم را داشت. یکی از دلایل آن مرجعیت این رسانه بود و دلیل دیگرش هم مربوط به ملی بودن آن است. منظور از ملی بودن این است که این رسانه نگاهی فراجناحی داشت و بر خلاف امروز متعلق به گروه سیاسی خاصی نبود.

صدا و سیما مانند سایر رسانه‎های دیگر روند صعودی و افولی دارد اما در یک دهه اخیر شاهد روند افولی آن هستیم. دلیلش هم کاملا مشخص است، این رسانه برخلاف آنچه از آن انتظار می‎رود کار می‎کند. مدیران آن نگاه جناحی دارند و سعی می‌کنند مردم را با همان خط فکری سیاسی جلو ببرند.

دکتر صدیقه ببران، عضو هیات علمی گروه ارتباطات دانشکده علوم ارتباطات و مطالعات رسانه دانشگاه آزاد درخصوص کاهش مخاطبان صدا و سیما به روزنامه جمهوری اسلامی گفت: یکی از مسائلی که به رسانه در جذب و نگهداشتن مخاطب کمک می‎کند این است که رسانه بتواند خودش را با نیاز‎های روز جامعه همراه کند. رسانه باید هم از جهت فنی و جذب مخاطب و هم از جهت نیازها این مسئله را درک کند و آن را بلد باشد. صدا و سیما در طول سال‎های پس از انقلاب دوران فراز و فرود بسیاری را در این حوزه طی کرده است، یعنی در یک دوره‎ای که بحث انقلاب و جنگ مطرح بود میزان مخاطب رادیو و تلویزیون بسیار بالا بود. البته در این خصوص باید چند نکته را یادآور شد، صدا و سیما در آن دوره رقیبی نداشت و مردم ویژگی انقلابی داشتند و روش‎های صدا و سیما را میپسندیدند و هم نوایی ملی هم وجود داشت.

وی ادامه داد: در دوره‎های بعدی شاهد ریزش مخاطب هستیم اما با اضافه شدن آنتن‎های دیگر و افزایش تعداد کانال‌ها شاهد رشد خوب مخاطبان هستیم، همچنین تولید محتواهای با کیفیت در زمینه خبر و سرگرمی بسیار اثرگذار بود و مردم کم وبیش از این رسانه حمایت می‎کردند.

این مدرس دانشگاه با بیان اینکه اگر دقت کنیم، متوجه می‎شویم صدا و سیما بدلیل حمایت‎های مردمی توانست انحصار را در آن زمان در دست داشته باشد افزود: به عنوان مثال اگر صدا و سیما اعلام می‎کرد در جایی زلزله آمده و از مردم درخواست کمک می‎کرد، مردم آن را انجام می‎دادند. در کل باید گفت این سازمان در حوزه بسیج کردن جامعه موفق بود. یکی دیگر از دلایل اصلی این ماجرا مربوط به اعتماد است، از آنجایی که این سازمان خصوصی نبوده و مربوط به حاکمیت بود و چون مردم حاکمیت را قبول داشتند، اعتماد بیشتری به صدا و سیما داشتند و آن را می‎پذیرفتند. اما وقتی مردم نسبت به همه حوزه‎ها دچار تردید می‎شوند، صداقت بیان را نمی‎بینند و به نیازشان از نوع تولید جواب داده نمی‎شود، صدا وسیما با اُفت مواجه می‎شود و سرمایه اجتماعی خود را از دست می‎دهد. اگر این سرمایه را از دست بدهیم دیگر نمی‎توانیم آن را برگردانیم.

ببران همچنین گفت: این رسانه شاید بتواند مخاطب را جذب کند اما در نگهداشتن آن موفق نیست. دلایل متعددی در این خصوص وجود دارد که بخشی از آن به دلیل دور شدن رسانه از فضای ملی، و سیاسی و خطی شدن آن است و چنین چیزی با نگاه مردم تفاوت داشت. یکی دیگر از دلالیل آن، نبود افراد خبره در راس امور است که نبودشان بخاطر وجود نگاه‎های خطی و سیاسی مدیران این رسانه است.

وی با تاکید بر اینکه رسانه یکی از چهارچوب‎های دموکراسی است افزود: اگر روش رسانه عوض بشود می‎تواند حدود مردم سالاری را عوض کند و مردم را وارد بحث‎های مختلفی نظیر حضور در عرصه‎های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و... بکند. اما حالا مردم دیگر چندان به این رسانه اعتماد ندارند و دلایل آن هم کاملا مشخص است. مردم سه عامل اصلی سرعت، دقت و صحت را که باید در هر رسانه باشد را در صدا و سیما نمی‏بینند. وقتی قرار نیست این سه عامل در این رسانه باشند مردم اعتماد خود را از دست می‎دهند و رسانه دیگری را انتخاب می‎کنند. همچنین گاهی صحت در اعلام خبر از روی عمد و با هدف خاصی اجرا نمی‎شود.

این مدرس دانشگاه گفت: وقتی رسانه تولید محتوای خوبی ندارد، تنوع ندارد و یا تنوع صداهای موجود در جامعه را به ندرت نشان می‎دهد که معولا برای فریب مردم است. رسانه ملی باید با رسانه‎های خصوصی تفاوت داشته باشد.

ببران در ادامه افزود: متاسفانه در صدا و سیما گاهی شاهد عدم رعایت اخلاق‎ و فنون حرفه‎ای هستیم. به عنوان مثال این رسانه سریال می‎سازد اما استقبال زیادی از آن نمی‎شود، علت این ماجرا هم بخاطر عدم رعایت فنون حرفه‎ای در این زمینه است، یعنی سناریو ضعیف است، بازیگر ضعیف است و موضوع از جذابیت برخوردار نیست. در حوزه اخلاق هم گاهی شاهد تحریف برخی مسائل و انگ زدن ازسوی این رسانه هستیم. همچنین برخی از نکاتی که برای مردم جذاب است را حذف می‎کنند و یا اصلا مطرح نمی‎شود. این رسانه یا اطلاعات نادرست می‎دهد و یا اصلا اطلاعات مفیدی به مردم نمی‎دهد.

وی ضمن تاکید بر اینکه در دنیای امروز هر فرد یک رسانه به حساب می‎آید افزود: در زمان قدیم رقیبی برای صدا و سیما نبود اما امروز شاهد قدرقدرتی رسانه‎ها در همه جا هستیم و همگرایی آن‎ها را می‎بینیم، همچنین نباید نقش فضای مجازی را در خبر رسانی و تولید محتوا‎های سرگرم‌کننده نادیده گرفت. با توجه به این نکات مردم قدرت انتخاب پیدا می‎کنند و به سمت رسانه‎های دیگر کشیده می‎شوند، در نتیجه این رسانه به همین سادگی ترک می‎شود. این رسانه‎ها اغواگری بهتر و اقناعگری بهتری دارند و به نیاز‎های مخاطب بهتر جواب می‎دهند. صدا و سیما در چنین فضایی دیگر قدرتی ندارد. وجود این دلایل باعث شده صدا و سیما به سرعت با کاهش مخاطب مواجه شود.

این مدرس دانشگاه همچنین با اشاره به شبکه‎های خانگی گفت: صدا و سیما در بخش سرگرمی نیز نتوانست موفق عمل کند و قافیه را باخت. وجود شبکه‎های خانگی هرچند کنترل شده اما بازهم هشداری برای این رسانه است. این شبکه‎ها تا حدودی توانستند کمبودهای صدا و سیما را برای مردم جبران کنند اما نباید فراموش کرد که اگر برای صدا و سیما رقبای جدی وجود داشت عملکرد بهتری را می‎دیدیم. همچنین اگر گسترش کاری درست وجود نداشته باشد و موفقیتی کسب نشود این بودجه فقط به هدر رفته است.

امیرحسین خواجه خباز

منبع: روزنامه جمهوری اسلامی